தொழும் முறைகளில் ஆண்களுக்கும் பெண்களுக்கும் வித்தியாசம் உண்டா?*
*الجواب بعون الله الملك الوهاب 👇*
ائمہ اربعہ کے اقوال کی روشنی میں
چاروں ائمہ کرام؛ امام ابوحنیفہ‘ امام مالک‘ امام شافعی اور امام احمد رحمہم اللہ کا اس بات پر اتفاق ہے کہ
عورت کا طریقہ نماز مرد کے طریقہ نماز سے مختلف ہے۔ چند تصریحات پیش خدمت ہیں
ஆம் வித்தியாசங்கள் உண்டு
குறிப்பாக தலைசிறந்த நான்கு அறிஞர் பெருமக்களின் ஆய்வின் பிரகாரமும் ஆண் மற்றும் பெண்களுடைய தொழுகும் முறையில் நிறைய வித்தியாசங்கள் உண்டு என்பதில் அவர்கள் ஒன்றுபட்டு இருப்பதை நாம் அறிய முடிகிறது,
உதாரணத்திற்கு அவர்களின் கூற்றுகளில் சில எடுத்துக்காட்டுகளை காணலாம்
*[۱]: فقہ حنفی*
قَالَ الْاِمَامُ الْاَعْظَمُ فِی الْفُقَھَائِ اَبُوْحَنِیْفَۃَ:وَالْمَرْاَۃُ تَرْفَعُ یَدَیْھَاحِذَائَ مَنْکَبَیْھَا ھُوَ الصَّحِیْحُ لِاَنَّہٗ اَسْتَرُ لَھَا.
ترجمہ:
امام اعظم ابو حنیفہ رحمہ اللہ فرماتے ہیں کہ عورت اپنے ہاتھوں کو اپنے کندھوں تک اٹھائے کیونکہ اس میں پردہ زیادہ ہے۔
وَقَالَ اَیْضاً:وَالْمَرْاَۃُ تَنْخَفِضُ فِیْ سُجُوْدِھَاوَتَلْزَقُ بَطْنَھَا بِفَخْذَیْھَا لِاَنَّ ذٰلِکَ اَسْتَرُ لَھَا.
ترجمہ:
مزید فرمایا: عورت سجدوں میں اپنے جسم کو پست کرے اور اپنے پیٹ کو اپنی رانوں کے ساتھ ملائے کیونکہ اس کے جسم کو زیادہ چھپانے والا ہے۔
பெண்கள் தக்பீர் கட்டும் பொழுது தனது இரு கைகளை புஜம் வரை உயர்த்தி கொள்வதிலும் ,ஸஜ்தாவில் தனது வயிற்றை தொடையோடு இணைத்து தனது உடலை அமுக்கி சுருக்கி தொழுவதிலும் பர்தாவின் பேணிக்கை அதிகம் இருக்கிறது என இமாமுனா அபூஹனீஃபா ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள் ,
பார்க்க :👇
(("الھدایۃ فی الفقہ الحنفی ج1 ص84 -92 باب صفۃ الصلوۃ)
*[۲]: فقہ مالکی*
قَالَ الْاِمَامُ مَالِکُ بْنُ اَنَسٍ:وَالْمَرْاَۃُ دُوْنَ الرَّجُلِ فِی الْجَھْرِ وَھِیَ فِیْ ھَیْاَۃِ الصَّلاَۃِ مِثْلَہٗ غَیْرَ اَنَّھَا تَنْضَمُّ وَ لاَ تُفَرِّجُ فَخْذَیْھَا وَلاَ عَضُدَیْھَاوَتَکُوْنُ مُنْضَمَّۃً مُتَرَوِّیَۃً فِیْ جُلُوْسِھَا وَسُجُوْدِھَا وَاَمْرِھَا کُلِّہ.
ترجمہ:
اما م مالک بن انس رحمہ اللہ نے فرمایا: عورت کی نماز کی کیفیت مرد کی نماز کی طرح ہے مگر یہ کہ عورت سمٹ کر نماز پڑھے ‘
اپنی رانوں اور بازؤوں کے درمیان کشادگی نہ کرے اپنے قعود‘ سجود اور نماز کے تمام احوال میں۔
பெண்களுடைய தொழுகை ஆண்களுடைய தொழுகை போன்று இருந்தாலும்
பெண் தனது உடலை சுருக்கி அமுக்கி தொழ வேண்டும்,
குறிப்பாக ஸஜ்தாவில் தனது தொடைக்கும் குடங்கைக்கும் இடையில் இடைவெளி இல்லாதிருக்க வேண்டும் என இமாம் மாலிக் ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("رسالۃ ابن ابی زید القیروانی المالکی: ص34)
*[۳]: فقہ شافعی*
قَالَ الْاِمَامُ مُحَمَّدُ بْنُ اِدْرِیْسَ الشَّافَعِیّ:وَقَدْ اَدَّبَ اللّٰہُ النِّسَائَ بِالْاِسْتِتَارِ وَاَدَّبَھُنَّ بِذَالِکَ رَسُوْلُہٗ صَلَّی اللہُ عَلَیْہِ وَسَلَّمَ
وَاُحِبُّ لِلْمَرْاَۃِ فِی السُّجُوْدِ اَنْ تَنْضَمَّ بَعْضَھَااِلٰی بَعْضٍ وَتَلْصَقُ بَطَنَھَا بِفَخِذَیْھَا وَتَسْجُدُ کَاَسْتَرِمَایَکُوْنُ لَھَاوَھٰکَذَا اُحِبُّ لَھَا فِی الرُّکُوْعِ وَ الْجُلُوْسِ وَجَمِیْعِ الصَّلَاۃِ اَنْ تَکُوْنَ فِیْھَا کَاَسْتَرِ َمایَکُوْنُ لَھَا.
ترجمہ:
امام محمد بن ادریس الشافعی رحمہ اللہ نے فرمایا: اللہ تعالی نے عورت کو پردہ پوشی کا ادب سکھایا ہے اور رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے بھی یہی ادب سکھایا ہے۔
اس ادب کی بنیاد پر میں عورت کے لیے یہ پسند کرتا ہوں کہ وہ سجدہ میں اپنے بعض اعضاء کو بعض کے ساتھ ملائے اور اپنے پیٹ کو رانوں کے ساتھ ملا کر سجدہ کرے‘
اس میں اس کے لیے زیادہ ستر پوشی ہے۔ اسی طرح میں عورت کے لیے رکوع ،قعدہ اور تمام نماز میں یہ پسند کرتا ہوں کہ وہ نماز میں ایسی کیفیات اختیار کرے جس میں اس کے لیے پردہ پوشی زیادہ ہو۔
அல்லாஹ்வும் அல்லாஹ்வுடைய ரசூலும் பெண்களை மறை பொருளாக வைத்திட உத்தரவிட்டு இருக்கிறார்கள்
ஆகவே அந்த அடிப்படையில் பெண்கள் தொழும் போது தனது சில உறுப்புகளை சில உறுப்புகளோடு இணைத்து தொழ வேண்டும்
குறிப்பாக ஸஜ்தாவில் தனது வயிற்றை தொடையோடு இணைத்து ஸஜ்தா செய்யவேண்டும்
இதேபோன்று பெண்கள் தொழும்போது எதில் பர்தாவின் பேணுதல் அதிகம் இருக்குமோ அந்த அமைப்பில் தொழுது கொள்ள வேண்டும் என இமாமுனா ஷாஃபிஈ ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("کتاب الام للشافعی ج 1ص 286ص 287باب التجافی فی السجود)
*[۴]: فقہ حنبلی*
قَالَ الْاِمَامَ اَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ:
وَالْمَرْاَۃُ کَالرَّجُلِ فِیْ ذٰلِکَ کُلِّہٖ اَنَّھَا تَجْمَعُ نَفْسَھَا فِی الرُّکُوْعِ وَالسُّجُوْدِ وَتَجْلِسُ مُتَرَبِّعَۃً اَوْتَسْدُلُ رِجْلَیْھَا
فَتَجْعَلُھُمَا فِیْ جَانِبِ یَمِیْنِھَا۔۔۔۔۔ قَالَ اَحْمَدُ:اَلسَّدْلُ اَعْجَبُ اِلَیَّ.
ترجمہ:
امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ نے فرمایا: سب احکام میں مرد کی طرح ہے مگر رکوع و سجود میں اپنے جسم کو سکیڑ کر رکھے اور آلتی پالتی مار کر بیٹھے یا اپنے دونوں پاؤں اپنی دائیں جانب نکال کر بیٹھے۔
امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ نے فرمایا:’’عورت کا اپنے دونوں پاؤں اپنی دائیں جانب نکال کر بیٹھنا میرے ہاں پسندیدہ عمل ہے
அனைத்து காரியங்களிலும் ஆண்களைப் போன்று தான் பெண்கள் ,என்றாலும் தொழுகையில் ருகூஃ ,ஸுஜூதில் தனது உறுப்புகளை இணைத்துக்கொண்டு தொழவேண்டும் ,
குறிப்பாக அமரும்போது தனது இரு கால்களை வலது பக்கமாக வெளியாக்கி பித்தட்டின் மீது அமருவது, பர்தாவில் மிக பேணுதல் முறையாகும் என இமாம் அஹமது ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("الشرح الکبیر لابن قدامۃ ج1 ص599 )
(("المغنی لابن قدامۃ ج1 ص635)
اعلم أنَّ فقهاء الحنفية يذكرون في الصلاة وما يتعلق بها أكثر من خمس وعشرين فرقاً بين الرجل والمرأة،
ولكنهم يذكرون خاصة في أفعال الصلاة وهيئة أدائها وكيفيتها هذه الفروق التالية
مرد و عورت کی نماز میں اصولی فرق ستر اور پردے کا ہے، جیساکہ بعض روایات میں اس کی صراحت ہے، لہٰذا عورت کے حق میں مختلف ارکان کی ادائیگی میں زیادہ ستر (پردے) کا خیال رکھا گیاہے، مرد اور عورت کی نماز کے درمیان فرق درج ذیل ہیں:
ஆக ஆண்கள் மற்றும் பெண்களுடைய தொழும் முறைகளில்
பெண்களுடைய பாதுகாப்பையும் கண்ணியத்தையும் கவனித்து பர்தாவின் அடிப்படையில் நிறைய வித்தியாசங்கள் உண்டு ,
ஹனஃபி மத்ஹப் அறிஞர்கள் சுமார் ஆணுக்கும் பெண்ணுக்கும் தொழும் முறைகளில் 25க்கும் மேற்பட்ட வித்தியாசங்கள் உள்ளதாக விவரிக்கின்றார்கள்
ஆதார நூல் :👇
(("الفتاوى السعدية (1/ 71 – 72)
(("حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح (ص: 209، 215، 217)
அவைகளில் கவனத்தில் கொள்ளவேண்டியவைகளில் மிக முக்கியமானவைகளை சுருக்கமாக நாம் இங்கு காணலாம்
1- پہلا فرق تکبیر تحریمہ کے وقت ہاتھ کے اٹھانے کی ہیئت میں ہے:
جس کی تفصیل یہ ہے کہ مرد تحریمہ کے وقت کانوں تک ہاتھ اٹھائیں گے جب کہ خواتین کے لیے سینے تک ہاتھ اٹھانے کا حکم ہے
"عَنْ وَائِلِ بن حُجْرٍ، قَالَ: جِئْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ...
فَقَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:يَا وَائِلَ بن حُجْرٍ، إِذَا صَلَّيْتَ فَاجْعَلْ يَدَيْكَ حِذَاءَ أُذُنَيْكَ، وَالْمَرْأَةُ تَجْعَلُ يَدَيْهَا حِذَاءَ ثَدْيَيْهَا".
ترجمہ:
حضرت وائل بن حجر رضی اللہ عنہ بیان فرماتے ہیں کہ میں حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم کی خدمت میں حاضر ہوا (درمیان میں طویل عبارت ہے، اس میں ہے کہ) آں حضرت صلی اللہ علیہ و سلم نے مجھے ارشاد فرمایا: اے وائل! جب تم نماز پڑھو تو اپنے دونوں ہاتھ کانوں تک اٹھاؤ اور عورت اپنے دونوں ہاتھ اپنی چھاتی کے برابر اٹھائے
"حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ ، قَالَ : أَخْبَرَنَا شَيْخٌ لَنَا ، قَالَ : سَمِعْتُ عَطَاءً؛ سُئِلَ عَنِ الْمَرْأَةِ كَيْفَ تَرْفَعُ يَدَيْهَا فِي الصَّلاَةِ ؟ قَالَ :
حَذْوَ ثَدْيَيْهَا".
ترجمہ:
حضرت عطاء بن ابی رباح رحمہ اللہ سے سوال کیا گیا کہ عورت نماز میں ہاتھ کہاں تک اٹھائے؟فرمایا : اپنے سینے تک۔
"عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ زَيْتُونَ ، قَالَ:
رَأَيْتُ أُمَّ الدَّرْدَاءِ تَرْفَعُ يَدَيْهَا حَذْوَ مَنْكِبَيْهَا حِينَ تَفْتَتِحُ الصَّلاَةَ".
ترجمہ:
عبد ربہ بن زیتون سے روایت ہے کہ میں نے حضرت ام درداء رضی اللہ عنہا کو دیکھا کہ نماز شروع کرتے ہوئے اپنے ہاتھوں کو کندھوں کے برابر اٹھاتیں۔
ان تین روایات سے عورت کے لیے ہاتھوں کو کندھے اور سینہ تک اٹھانے کا تذکرہ موجود ہے۔ لہٰذا عورت اپنے ہاتھ اس طرح اٹھائے گی کہ ہاتھوں کی انگلیاں کندھوں تک اور ہتھیلیاں سینہ کے برابر آجائیں۔
اس فرق کی عقلی وجہ یہ ہے کہ اس طرح ہاتھ اٹھانے میں زیادہ ستر پوشی ہوتی ہے، جو عورت کے حق میں عین مطلوب ہے۔
"المرأة ترفع يديها حذاء منکبيها، وهو الصحيح؛ لأنه أسترلها".)
ترجمہ:
تکبیر تحریمہ کے وقت عورت اپنے کندھوں کے برابر اپنے ہاتھ اٹھائے، یہ صحیح تر ہے؛ کیوں کہ اس میں اس کی زیادہ پردہ پوشی ہے
*ஒன்றாவது :*
பெண்கள் தக்பீர் தஹ்ரீமா வின் போது இரண்டு கைகளையும் புஜம் வரை உயர்த்துவது ஆனால் கைகள் மேலாடையிலிருந்து வெளியே தெரியக்கூடாது,
ஆண்கள் எப்பொழுது தொழ ஆரம்பிப்பார்களோ அவர்கள் தக்பீர் கட்டும் போது இரு கைகளையும் காதுவரை உயர்த்திக் கொள்ள வேண்டும் (ஆனால் கைகளால் காதுகளை தொட வேண்டிய அவசியமில்லை)
ஆனால் பெண்கள் தொழ ஆரம்பிக்கும்போது இரு கைகளையும் தோள் புஜம் வரை உயர்த்தி கட்டிக்கொள்ள வேண்டும் ,
மேலும் கைகளை ஷாலை விட்டும் வெளியே எடுக்காமல் இருக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("البدر المنير لابن الملقن:ج3ص463)
(("فتاوی شامی : 4/71)
(("فتح القدير لابن الہمام: ج1ص246)
(("مصنف ابن أبي شیبة: ج2ص421باب في المرأة إذا افتتحت الصلاة إلی أین ترفع یدیها؟)
(("المعجم الکبیر للطبرانی: ج9ص144رقم17497، )
(("مجمع الزوائد: ج9 ص624 رقم الحدیث1605، )
(("مصنف ابن أبي شیبة: ج1ص270باب في المرأة إذَا افْتَتَحَتِ الصَّلاَةَ ، إلَى أَيْنَ تَرْفَعُ يَدَيْهَا)
2- دوسرا فرق قیام میں ہاتھ باندھنے کی ہیئت میں ہے کہ مرد کے لیے ناف کے نیچے ہاتھ باندھا مستحب ہے،
اگرچہ فقہاء میں اس حوالے سے اختلاف بھی ہے، تاہم خواتین کے حوالہ سے تمام اہلِ علم کا اجماع ہے کہ
وہ قیام کے وقت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی اور اجماع مستقل دلیل شرعی ہے۔
"وَ الْمَرْاَة تَضَعُ [یَدَیْها]عَلٰی صَدْرِها بِالْاِتِّفَاقِ".
ترجمہ:
عورت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی،اس پر سب فقہاء کا اتفاق ہے۔
"وَ الْمَرْاَةُ تَضَعُ [یَدَیْها]عَلٰی صَدْرِها اِتِّفَاقًا؛ لِاَنَّ مَبْنٰی حَالِها عَلَی السَّتْرِ".
ترجمہ:
عورت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی،اس پر سب فقہاء کا اتفاق ہے، کیوں کہ عورت کی حالت کا دارو مدار پردے (ستر) پر ہے۔
"وَاَمَّا فِي حَقِّ النِّسَاءِ فَاتَّفَقُوْا عَلٰی أَنَّ السُّنَّةَ لَهُنَّ وَضْعُ الْیَدَیْنِ عَلَی الصَّدْرِ لِأَنَّهَا أَسْتَرُ لَهَا".
ترجمہ:
رہا عورتوں کے حق میں[ہاتھ باندھنے کا معاملہ] تو تمام فقہاء کا اس بات پر اتفاق ہے کہ ان کے لیے سنت سینہ پر ہاتھ باندھناہے؛ کیوں کہ اس میں پردہ زیادہ ہے۔
*இரண்டாவது :*
கட்டிய இரு கைகளையும் ஆண்கள் தொப்புளுக்கு கீழ் வைத்துக்கொள்ள வேண்டும் இதில் அறிஞர் பெருமக்களுக்கு மத்தியில் கருத்து வேறுபாடுகள் இருந்தாலும் தொப்புளுக்குக் கீழ் வைத்துக் கொள்வது விரும்பத்தக்க செயலாகும் ,
ஆனால் பெண்கள் இரு கைகளையும் நெஞ்சின் மீது வைத்துக் கொள்ளவேண்டும்
இதில் அறிஞர் பெருமக்களுக்கு மத்தியில் அபிப்பிராய பேதம் இல்லை,
இன்னும் பெண்களுக்கு வலது உள்ளங்கை இடது புறங்கையின் மீது
இருக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("مستخلص الحقائق شرح کنز الدقائق: ص153)
(("السعایة ج 2ص156)
(("فتح باب العنایة: ج1 ص243 سنن الصلاة)
(("فتاوی شامی : 2/172)
3- تیسرا فرق رکوع کی ہیئت میں ہے کہ مرد رکوع میں اپنے بازو اپنے پہلو سے جدا رکھیں گے جب کہ خواتین اپنے بازؤں کو پہلو سے جدا نہیں کریں گی۔
"عن عطاء قال: تجتمع المراة إذا ركعت ترفع يديها إلى بطنها وتجتمع ما استطاعت".
ترجمہ:
حضرت عطاء فرماتے ہیں کہ عورت سمٹ کر رکوع کرے گی، اپنے ہاتھوں کو اپنے پیٹ کی طرف ملائے گی، جتنا سمٹ سکتی ہو سمٹ جائے گی۔
فتاویٰ ہندیہ میں ہے:
"والمرأة تنحني في الرکوع يسيراً ولاتعتمد ولاتفرج أصابعها ولکن تضم يديها وتضع علي رکبتيها وضعاً وتنحني رکبتيها ولاتجافي عضدتيها".
ترجمہ:
عورت رکوع میں کسی قدر جھکے گی،گھٹنوں کو مضبوطی سے نہیں پکڑے گی،اپنی انگلیوں کو کشادہ نہیں کرے گی،
البتہ ہاتھوں کو ملا کر اپنے گھٹنوں پر جما کر رکھے گی، گھٹنوں کو قدرے ٹیڑھا کرے گی اور اپنے بازو جسم سے دور نہ رکھے گی۔
*மூன்றாவது :*
ஆண்களுக்கு ருகூஃ செய்யும் போது தனது கைகளை தனது வயிற்றை விட்டு தனியாக்கிக் கொள்வார்கள்
பெண்கள் அவ்வாறு செய்ய மாட்டார்கள்
மாறாக ருகூவில் இலேசாக குனிந்து இரு கைகளையும் முழங்கால்களின் மீது வைப்பது அதாவது கைகள் முட்டியை தொடும் அளவிற்கு இலேசாக குனிந்தால் போதுமானது,
முழங்கால்களை அழுத்தி பிடிக்க வேண்டிய அவசியமில்லை, இயன்ற அளவு உடலை சுருக்கி ருகூஃ செய்ய வேண்டும்
ஆதார நூல்கள் :👇
(("الفتاویٰ الهندیة: ج1ص74)
(("فتاوی شامی :4/71)
(("مصنف عبدالرزاق ج3ص50رقم5983)
4- چوتھا فرق سجدہ کرنے کی ہیئت میں ہے کہ مرد سجدے میں بازو کو پہلو سے جدا رکھیں گے
جب کہ خواتین مرد کی طرح کھل کر سجدہ نہیں کریں گی،
بلکہ اپنے پیٹ کو اپنی رانوں سے ملائیں گی، بازؤوں کو پہلو سے ملا کر رکھیں گی اور کہنیاں زمین پر بچھا دیں گی۔
"عَنْ يَزِيدَ بْنِ أَبِي حَبِيبٍ ، أَنّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَرَّ عَلَى امْرَأَتَيْنِ تُصَلِّيَانِ ،
فَقَالَ : إِذَا سَجَدْتُمَا فَضُمَّا بَعْضَ اللَّحْمِ إِلَى الأَرْضِ ، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ لَيْسَتْ فِي ذَلِكَ كَالرَّجُلِ".
ترجمہ :
حضرت یزید بن ابی حبیب سے مروی ہے کہ آں حضرت صلی اللہ علیہ و سلم دو عورتوں کے پاس سے گزرے جو نماز پڑھ رہی تھیں،
آپ ﷺ نے فرمایا: جب تم سجدہ کرو تو اپنے جسم کا کچھ حصہ زمین سے ملالیا کرو؛ کیوں کہ عورت (کا حکم سجدہ کی حالت میں) مرد کی طرح نہیں ہے۔
"عَنْ عَبْدِاللّٰه بْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُوْلُ اللّٰه صلی الله علیه وسلم:
إِذَاجَلَسَتِ الْمَرْاَةُ فِي الصَّلاةِ وَضَعَتْ فَخِذَهَا عَلٰی فَخِذِهَا الْاُخْریٰ، فَإِذَا سَجَدَتْ أَلْصَقَتْ بَطْنَهَا فِي فَخِذِهَاکَأَسْتَرِ مَا یَکُوْنُ لَها، فَإِنَّ اللّٰهَ یَنْظُرُ إِلَیْها وَ یَقُوْلُ: یَامَلَائِکَتِيْ أُشْهِدُکُمْ أَنِّيْ قَدْغَفَرْتُ لَها".
ترجمہ:
حضرت عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہ سے روایت ہے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:
جب عورت نماز میں بیٹھے تو اپنی ایک ران دوسری ران پر رکھے اور جب سجدہ کرے تو اپنا پیٹ اپنی رانوں کے ساتھ ملا لے جو اس کے لیے زیادہ پردے کی حالت ہے۔ اللہ تعالیٰ اس کی طرف دیکھتے ہیں اور فرماتے ہیں:
اے میرے ملائکہ ! گواہ بن جاؤ میں نے اس عورت کو بخش دیا۔
"عَنْ أَبِيْ سَعِیْدٍالْخُدْرِيِّ رضي الله عنه صَاحِبِ رَسُوْلِ اللّٰه صلی الله علیه وسلم أَنَّه قَالَ: ... کَانَ یَأْمُرُالرِّجَالَ أَنْ یَّتَجَافُوْا فِيْ سُجُوْدِهِمْ وَ یَأْمُرُالنِّسَاءَ أَنْ یَّتَخَفَّضْنَ".
ترجمہ:
صحابی رسول صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ فرماتے ہیں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم مردوں کو حکم فرماتے تھے کہ سجدے میں (اپنی رانوں کو پیٹ سے) جدا رکھیں اور عورتوں کو حکم فرماتے تھے کہ خوب سمٹ کر (یعنی رانوں کو پیٹ سے ملا کر) سجدہ کریں۔
"عن الحسن وقتادة قالا: إذا سجدت المرأة؛ فإنها تنضم ما استطاعت ولاتتجافي لكي لاترفع عجيزتها".
ترجمہ:
حضرت حسن بصری اور حضرت قتادہ رحمہما اللہ فرماتے ہیں کہ جب عورت سجدہ کرے تو جہاں تک ہوسکے سکڑ جائے اور اپنی کہنیاں پیٹ سے جدا نہ کرے؛ تاکہ اس کی پشت اونچی نہ ہو۔
(مصنف عبدالرزاق ج 3ص49 باب تکبیرة المرأة بیدیها وقیام المرأة ورکوعها وسجودها)
"عَنْ مُجَاهِدٍ أَنَّهُ كَانَ يَكْرَهُ أَنْ يَضَعَ الرَّجُلُ بَطْنَهُ عَلَى فَخِذَيْهِ إِذَا سَجَدَ كَمَا تَصْنَعُ الْمَرْأَةُ".
ترجمہ:
حضرت مجاہد رحمہ ﷲ اس بات کو مکروہ جانتے تھے کہ مرد جب سجدہ کرے تو اپنے پیٹ کو رانوں پر رکھے، جیسا کہ عورت رکھتی ہے۔
"عن عطاء قال: ... إذا سجدت فلتضم يديها إليها، وتضم بطنها وصدرها إلى فخذيها، وتجتمع ما استطاعت".
ترجمہ:
حضرت عطاء فرماتے ہیں کہ عورت جب سجدہ کرے تو اپنے بازو اپنے جسم کے ساتھ ملا لے، اپنا پیٹ اور سینہ اپنی رانوں سے ملا لے اور جتنا ہو سکے خوب سمٹ کر سجدہ کرے۔
*நான்காவது :*
ஸஜ்தா செய்யும் போது ஆண்கள் குடங்கைகளை விலாவை விட்டு விலக்கி வைக்க வேண்டும் ,
வயிற்றை தொடையை விட்டும் விலக்கி வைக்க வேண்டும் ,
முழங்கைகள் பூமியில் படாமல் வைக்க வேண்டும்,
ஸஜ்தாவில் கால்களின் விரல்கள் பூமியில் இருப்பதுடன் கிப்லாவை நோக்கியவாறு மடக்கி வைக்க வேண்டும்,
ஆனால் பெண்களுக்கு அவ்வாறு அல்ல ,
மாறாக ஸஜ்தாவில் வயிற்றை தொடையுடன் சேர்த்து வைக்க வேண்டும்,
குடங் கைகளை விலாவோடு சேர்த்து வைக்க வேண்டும்,
முழங்கைகளை பூமியின் மீது வைக்க வேண்டும் .
ஸஜ்தாவில் கால்களின் விரல்களை நட்டு வைக்காமல் படுக்க வைத்து
வலது பக்கமாக வெளியாக்க வேண்டும் மேலும் நன்றாக உடலை சுருக்கி அமுக்கி சஜ்தா செய்ய வேண்டும்
அதாவது வயிறு இரண்டு தொடையிலும் , குடங் கைகள் இரண்டு விலாபுரத்திலும் சேர்ந்து இருக்கும் வண்ணமாக இரண்டு மணிக்கட்டுகளை தரையில் வைத்து ஸஜ்தா செய்ய வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("السنن الکبریٰ للبیهقي: ج 2ص222.223 باب ما یستحب للمرأة... الخ)
(("الکامل لابن عدي ج 2ص501، رقم الترجمة 399 ،)
(("جامع الأحادیث للسیوطي ج 3ص43 رقم الحدیث 1759)
(("مراسیل أبي داؤد: ص103 باب مِنَ الصَّلاةِ، )
(("مصنف عبدالرزاق ج3ص50رقم5983)
(("مصنف ابن أبي شیبة: رقم الحديث 2704)
(("فتاوی شامی : (4/63)
5-پانچواں فرق سجدے سے اٹھ کر بیٹھنے کی ہیئت میں ہے کہ عورت اپنے دونوں پاؤں دائیں جانب نکال کر سرین کے بل اس طرح بیٹھے کہ دائیں ران بائیں ران کے ساتھ ملا دے۔
"عَنْ عَبْدِاللّٰه بْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُوْلُ اللّٰه صلی الله علیه وسلم:
إِذَاجَلَسَتِ الْمَرْأَةُ فِي الصَّلاةِ وَضَعَتْ فَخِذَهَا عَلٰی فَخِذِهَا الْاُخْریٰ، فَإِذَا سَجَدَتْ أَلْصَقَتْ بَطْنَهَا فِي فَخِذِهَاکَأَسْتَرِمَا یَکُوْنُ لَهَا فَإِنَّ اللّٰهَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ یَقُوْلُ: یَا مَلَائِکَتِيْ أُشْهِدُکُمْ أَنِّيْ قَدْغَفَرْتُ لَهَا".
ترجمہ: حضرت عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہ سے روایت ہے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: جب عورت نماز میں بیٹھے تو اپنی ایک ران دوسری ران پر رکھے اور جب سجدہ کرے تو اپنا پیٹ اپنی رانوں کے ساتھ ملا لے جو اس کے لیے زیادہ پردے کی حالت ہے۔ اللہ تعالیٰ اس کی طرف دیکھتے ہیں اور فرماتے ہیں:اے میرے ملائکہ ! گواہ بن جاؤ میں نے اس عورت کو بخش دیا۔
"عَنْ أَبِيْ سَعِیْدٍ الْخُدْرِيِّ رضي الله عنه صَاحِبِ رَسُوْلِ اللّٰه صلی الله علیه وسلم أَنَّه قَالَ: ... وَکَانَ یَأْمُرُالرِّجَالَ أَنْ یَّفْرِشُوْا الْیُسْریٰ وَیَنْصَبُوْا الْیُمْنٰی فِي التَّشَهُّدِ وَ یَأْمُرُالنِّسَاءَ أَنْ یَّتَرَبَّعْنَ".
ترجمہ: صحابی رسول صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ فرماتے ہیں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم مردوں کو حکم فرماتے تھے کہ تشہد میں بایاں پاؤں بچھا کر اس پر بیٹھیں اور دایاں پاؤں کھڑا رکھیں اور عورتوں کو حکم فرماتے تھے کہ چہار زانو بیٹھیں۔
"عَنْ نَافِعٍ ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، أَنَّهُ سُئِلَ: كَيْفَ كُنَّ النِّسَاءُ يُصَلِّينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ؟ كُنَّ يَتَرَبَّعْنَ ، ثُمَّ أُمِرْنَ أَنْ يَحْتَفِزْنَ".
ترجمہ: حضرت ابن عمر رضی اللہ عنہما سے سوال کیا گیا کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم کے زمانہ میں عورتیں نماز کس طرح ادا کرتی تھیں؟ انہوں نے فرمایا: پہلے توچہار زانوں ہو بیٹھتی تھیں، پھر ان کو حکم دیا گیا کہ دونوں پاؤں ایک طرف نکال کر سرین کے بل بیٹھیں۔
"عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رضي الله عنه اَنَّه سُئِلَ عَنْ صَلاة الْمَرْأةِ فَقَالَ: تَجْتَمِعُ وَتَحْتَفِزُ".
ترجمہ: حضرت ابن عباس رضی اللہ عنہ سے عورت کی نماز سے متعلق سوال کیا گیا تو آپ رضی اللہ عنہ نے فرمایا: خوب سمٹ کر نماز پڑھے اور بیٹھنے کی حالت میں سرین کے بل بیٹھے
*ஐந்தாவது *
ஸஜ்தா விலிருந்து எழுந்து கஃதாவில் அமரும் போது ஆண்கள் வலது பாதத்தை நட்டு வைத்து இடது காலை விரித்து அதன் மீது உட்கார வேண்டும் மேலும் கால்களின் விரல்களை கிப்லா பக்கமாக வைத்திருக்க வேண்டும் ,
ஆனால் பெண்கள் இருப்பில் இரண்டு கால்களையும் வலதுபுறமாக வெளியாக்கி பித்தட்டின் மீது உட்காரவேண்டும் .
மேலும் இரண்டு கைகளையும் தொடையின் மீது வைத்து கை விரல்களை நன்றாக இணைத்து வைக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("الکامل لابن عدي ج 2ص501، رقم الترجمة 399 ،)
(("السنن الکبری للبیهقي ج2 ص223 باب ما یستحب للمرأة ... الخ،)
(("جامع الأحادیث للسیوطي ج 3ص43 رقم الحدیث 1759)
(("مصنف ابن أبي شیبة ج 2ص505، المرأة کیف تکون في سجودها، رقم الحدیث2794)
(("جامع المسانید از محمد بن محمود خوارزمی ج1ص400،)
(("مسند أبي حنیفة روایة الحصكفي: رقم الحديث 114)
(("التبویب الموضوعي للأحادیث ص2639 )
(("فتاوی شامی :4/71)
ஹனஃபி மத்ஹபை தவிர்த்து மற்ற மத்ஹபுகளில் ஆண்களைப் போன்றே பெண்களுடைய தொழும் முறைகள் இருந்தாலும் சின்னசின்ன வித்தியாசங்கள் உண்டு,
அதேசமயம் பெண்கள் தன்னை திரையிட்டுக் கொண்டு பர்தாவில் முழு கவனம் செலுத்தி தொழ வேண்டும் என்பதில் நான்கு அறிஞர் பெருமக்களும் ஒன்று படுகிறார்கள்
நான்கு மத்ஹப் ஆய்வின் பிரகாரமும் ஆண் மற்றும் பெண்களுடைய சுன்னத்தான தொழும் முறைகளை விளக்கமாக அறிந்து கொள்ள பார்வையிடவும் :
(("بہشتی زیور ، دوسرا حصہ /۱۶ ، مکتبہ اختری سہارن پور)
(("إعلاالسنن: ۲/۱۹۳، اشرفیہ)
(("مجمع الزوائد: ۲/۱۰۳، دارالفکر، باب رفع الیدین في الصلاة )
(("البَحر الرَّائق لابن نُجَیم الحنفي : ١/٤٣) اور البحر الرائق (1/ 320)
(("شيخ نظام الدين وجماعة علماء هند، عالمگيری، 1 : 75) اور الفتاویٰ الہندیۃ: ج1 ص80)
(("شرح مسند أبي حنيفة (ص: 191)
(("الجامع الأزهر (1/ 39)
(("عمدة الرعاية (1/ 134)
(("البدر المنير (3/ 463)
(("الفتاوى السعدية (1/ 71 – 72)
(("حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح (ص: 209، 215، 217)
(("شرح الوقاية (1/ 134)
(("فتح القدير لابن الہمام: ج1ص246)
(("کتاب الآثار بروایۃ محمد: ج1 ص321]
(("مستخلص الحقائق شرح کنز الدقائق: ص153)
(("فتح باب العنایۃ: ج1 ص243 سنن الصلوۃ)
(("السعایۃ ج 2ص156)
(("نصب العمود فی مسئلۃ تجافی المراءۃ فی الرکوع والسجود والقعود ص52)
(("الہدايۃ فی فقہ الحنفی:ج1ص50)
(("بدائع الصنائع: ج1 ص210)
(("شامی، ردالمختار، 1 : 506)
(("التيسير الشرح الجامع الصغير للمناوي:ج2 ص195،)
(("جامع الاحاديث للسیوطی: ج13 ص497- رقم الحديث13628)
(("عمد ۃ القاری: ج4 ص389 باب وضع الیمنیٰ علی الیسریٰ فی الصلاۃ]
(("فتح الباري (2/ 259)
(("فتاوی قاضي خان (1/ 85)
(("نيل الأوطار شرح منتقى الأخبار (2/ 73)
(("التمهيد (1/ 8)
(("ميزان الاعتدال (2/ 113)
(("التهذيب (11/ 318)
(("التلخيص الحبير (1/ 242)
(("تہذیب التہذیب: ج7 ص715)
(("عون المعبود _1 ج/ص263)
(("المغني (2/328)
(("الشرح الممتع_ 3 / 303 – 304)
(("المجموع (3/429)
(("مجموع فتاوى ومقالات الشيخ ابن باز: 11/79- 81)
*والله اعلم بالصواب?*
*الجواب بعون الله الملك الوهاب 👇*
ائمہ اربعہ کے اقوال کی روشنی میں
چاروں ائمہ کرام؛ امام ابوحنیفہ‘ امام مالک‘ امام شافعی اور امام احمد رحمہم اللہ کا اس بات پر اتفاق ہے کہ
عورت کا طریقہ نماز مرد کے طریقہ نماز سے مختلف ہے۔ چند تصریحات پیش خدمت ہیں
ஆம் வித்தியாசங்கள் உண்டு
குறிப்பாக தலைசிறந்த நான்கு அறிஞர் பெருமக்களின் ஆய்வின் பிரகாரமும் ஆண் மற்றும் பெண்களுடைய தொழுகும் முறையில் நிறைய வித்தியாசங்கள் உண்டு என்பதில் அவர்கள் ஒன்றுபட்டு இருப்பதை நாம் அறிய முடிகிறது,
உதாரணத்திற்கு அவர்களின் கூற்றுகளில் சில எடுத்துக்காட்டுகளை காணலாம்
*[۱]: فقہ حنفی*
قَالَ الْاِمَامُ الْاَعْظَمُ فِی الْفُقَھَائِ اَبُوْحَنِیْفَۃَ:وَالْمَرْاَۃُ تَرْفَعُ یَدَیْھَاحِذَائَ مَنْکَبَیْھَا ھُوَ الصَّحِیْحُ لِاَنَّہٗ اَسْتَرُ لَھَا.
ترجمہ:
امام اعظم ابو حنیفہ رحمہ اللہ فرماتے ہیں کہ عورت اپنے ہاتھوں کو اپنے کندھوں تک اٹھائے کیونکہ اس میں پردہ زیادہ ہے۔
وَقَالَ اَیْضاً:وَالْمَرْاَۃُ تَنْخَفِضُ فِیْ سُجُوْدِھَاوَتَلْزَقُ بَطْنَھَا بِفَخْذَیْھَا لِاَنَّ ذٰلِکَ اَسْتَرُ لَھَا.
ترجمہ:
مزید فرمایا: عورت سجدوں میں اپنے جسم کو پست کرے اور اپنے پیٹ کو اپنی رانوں کے ساتھ ملائے کیونکہ اس کے جسم کو زیادہ چھپانے والا ہے۔
பெண்கள் தக்பீர் கட்டும் பொழுது தனது இரு கைகளை புஜம் வரை உயர்த்தி கொள்வதிலும் ,ஸஜ்தாவில் தனது வயிற்றை தொடையோடு இணைத்து தனது உடலை அமுக்கி சுருக்கி தொழுவதிலும் பர்தாவின் பேணிக்கை அதிகம் இருக்கிறது என இமாமுனா அபூஹனீஃபா ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள் ,
பார்க்க :👇
(("الھدایۃ فی الفقہ الحنفی ج1 ص84 -92 باب صفۃ الصلوۃ)
*[۲]: فقہ مالکی*
قَالَ الْاِمَامُ مَالِکُ بْنُ اَنَسٍ:وَالْمَرْاَۃُ دُوْنَ الرَّجُلِ فِی الْجَھْرِ وَھِیَ فِیْ ھَیْاَۃِ الصَّلاَۃِ مِثْلَہٗ غَیْرَ اَنَّھَا تَنْضَمُّ وَ لاَ تُفَرِّجُ فَخْذَیْھَا وَلاَ عَضُدَیْھَاوَتَکُوْنُ مُنْضَمَّۃً مُتَرَوِّیَۃً فِیْ جُلُوْسِھَا وَسُجُوْدِھَا وَاَمْرِھَا کُلِّہ.
ترجمہ:
اما م مالک بن انس رحمہ اللہ نے فرمایا: عورت کی نماز کی کیفیت مرد کی نماز کی طرح ہے مگر یہ کہ عورت سمٹ کر نماز پڑھے ‘
اپنی رانوں اور بازؤوں کے درمیان کشادگی نہ کرے اپنے قعود‘ سجود اور نماز کے تمام احوال میں۔
பெண்களுடைய தொழுகை ஆண்களுடைய தொழுகை போன்று இருந்தாலும்
பெண் தனது உடலை சுருக்கி அமுக்கி தொழ வேண்டும்,
குறிப்பாக ஸஜ்தாவில் தனது தொடைக்கும் குடங்கைக்கும் இடையில் இடைவெளி இல்லாதிருக்க வேண்டும் என இமாம் மாலிக் ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("رسالۃ ابن ابی زید القیروانی المالکی: ص34)
*[۳]: فقہ شافعی*
قَالَ الْاِمَامُ مُحَمَّدُ بْنُ اِدْرِیْسَ الشَّافَعِیّ:وَقَدْ اَدَّبَ اللّٰہُ النِّسَائَ بِالْاِسْتِتَارِ وَاَدَّبَھُنَّ بِذَالِکَ رَسُوْلُہٗ صَلَّی اللہُ عَلَیْہِ وَسَلَّمَ
وَاُحِبُّ لِلْمَرْاَۃِ فِی السُّجُوْدِ اَنْ تَنْضَمَّ بَعْضَھَااِلٰی بَعْضٍ وَتَلْصَقُ بَطَنَھَا بِفَخِذَیْھَا وَتَسْجُدُ کَاَسْتَرِمَایَکُوْنُ لَھَاوَھٰکَذَا اُحِبُّ لَھَا فِی الرُّکُوْعِ وَ الْجُلُوْسِ وَجَمِیْعِ الصَّلَاۃِ اَنْ تَکُوْنَ فِیْھَا کَاَسْتَرِ َمایَکُوْنُ لَھَا.
ترجمہ:
امام محمد بن ادریس الشافعی رحمہ اللہ نے فرمایا: اللہ تعالی نے عورت کو پردہ پوشی کا ادب سکھایا ہے اور رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے بھی یہی ادب سکھایا ہے۔
اس ادب کی بنیاد پر میں عورت کے لیے یہ پسند کرتا ہوں کہ وہ سجدہ میں اپنے بعض اعضاء کو بعض کے ساتھ ملائے اور اپنے پیٹ کو رانوں کے ساتھ ملا کر سجدہ کرے‘
اس میں اس کے لیے زیادہ ستر پوشی ہے۔ اسی طرح میں عورت کے لیے رکوع ،قعدہ اور تمام نماز میں یہ پسند کرتا ہوں کہ وہ نماز میں ایسی کیفیات اختیار کرے جس میں اس کے لیے پردہ پوشی زیادہ ہو۔
அல்லாஹ்வும் அல்லாஹ்வுடைய ரசூலும் பெண்களை மறை பொருளாக வைத்திட உத்தரவிட்டு இருக்கிறார்கள்
ஆகவே அந்த அடிப்படையில் பெண்கள் தொழும் போது தனது சில உறுப்புகளை சில உறுப்புகளோடு இணைத்து தொழ வேண்டும்
குறிப்பாக ஸஜ்தாவில் தனது வயிற்றை தொடையோடு இணைத்து ஸஜ்தா செய்யவேண்டும்
இதேபோன்று பெண்கள் தொழும்போது எதில் பர்தாவின் பேணுதல் அதிகம் இருக்குமோ அந்த அமைப்பில் தொழுது கொள்ள வேண்டும் என இமாமுனா ஷாஃபிஈ ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("کتاب الام للشافعی ج 1ص 286ص 287باب التجافی فی السجود)
*[۴]: فقہ حنبلی*
قَالَ الْاِمَامَ اَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ:
وَالْمَرْاَۃُ کَالرَّجُلِ فِیْ ذٰلِکَ کُلِّہٖ اَنَّھَا تَجْمَعُ نَفْسَھَا فِی الرُّکُوْعِ وَالسُّجُوْدِ وَتَجْلِسُ مُتَرَبِّعَۃً اَوْتَسْدُلُ رِجْلَیْھَا
فَتَجْعَلُھُمَا فِیْ جَانِبِ یَمِیْنِھَا۔۔۔۔۔ قَالَ اَحْمَدُ:اَلسَّدْلُ اَعْجَبُ اِلَیَّ.
ترجمہ:
امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ نے فرمایا: سب احکام میں مرد کی طرح ہے مگر رکوع و سجود میں اپنے جسم کو سکیڑ کر رکھے اور آلتی پالتی مار کر بیٹھے یا اپنے دونوں پاؤں اپنی دائیں جانب نکال کر بیٹھے۔
امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ نے فرمایا:’’عورت کا اپنے دونوں پاؤں اپنی دائیں جانب نکال کر بیٹھنا میرے ہاں پسندیدہ عمل ہے
அனைத்து காரியங்களிலும் ஆண்களைப் போன்று தான் பெண்கள் ,என்றாலும் தொழுகையில் ருகூஃ ,ஸுஜூதில் தனது உறுப்புகளை இணைத்துக்கொண்டு தொழவேண்டும் ,
குறிப்பாக அமரும்போது தனது இரு கால்களை வலது பக்கமாக வெளியாக்கி பித்தட்டின் மீது அமருவது, பர்தாவில் மிக பேணுதல் முறையாகும் என இமாம் அஹமது ரஹ்மத்துல்லாஹி அலைஹி அவர்கள் கூறுகின்றார்கள்
பார்க்க :👇
(("الشرح الکبیر لابن قدامۃ ج1 ص599 )
(("المغنی لابن قدامۃ ج1 ص635)
اعلم أنَّ فقهاء الحنفية يذكرون في الصلاة وما يتعلق بها أكثر من خمس وعشرين فرقاً بين الرجل والمرأة،
ولكنهم يذكرون خاصة في أفعال الصلاة وهيئة أدائها وكيفيتها هذه الفروق التالية
مرد و عورت کی نماز میں اصولی فرق ستر اور پردے کا ہے، جیساکہ بعض روایات میں اس کی صراحت ہے، لہٰذا عورت کے حق میں مختلف ارکان کی ادائیگی میں زیادہ ستر (پردے) کا خیال رکھا گیاہے، مرد اور عورت کی نماز کے درمیان فرق درج ذیل ہیں:
ஆக ஆண்கள் மற்றும் பெண்களுடைய தொழும் முறைகளில்
பெண்களுடைய பாதுகாப்பையும் கண்ணியத்தையும் கவனித்து பர்தாவின் அடிப்படையில் நிறைய வித்தியாசங்கள் உண்டு ,
ஹனஃபி மத்ஹப் அறிஞர்கள் சுமார் ஆணுக்கும் பெண்ணுக்கும் தொழும் முறைகளில் 25க்கும் மேற்பட்ட வித்தியாசங்கள் உள்ளதாக விவரிக்கின்றார்கள்
ஆதார நூல் :👇
(("الفتاوى السعدية (1/ 71 – 72)
(("حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح (ص: 209، 215، 217)
அவைகளில் கவனத்தில் கொள்ளவேண்டியவைகளில் மிக முக்கியமானவைகளை சுருக்கமாக நாம் இங்கு காணலாம்
1- پہلا فرق تکبیر تحریمہ کے وقت ہاتھ کے اٹھانے کی ہیئت میں ہے:
جس کی تفصیل یہ ہے کہ مرد تحریمہ کے وقت کانوں تک ہاتھ اٹھائیں گے جب کہ خواتین کے لیے سینے تک ہاتھ اٹھانے کا حکم ہے
"عَنْ وَائِلِ بن حُجْرٍ، قَالَ: جِئْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ...
فَقَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:يَا وَائِلَ بن حُجْرٍ، إِذَا صَلَّيْتَ فَاجْعَلْ يَدَيْكَ حِذَاءَ أُذُنَيْكَ، وَالْمَرْأَةُ تَجْعَلُ يَدَيْهَا حِذَاءَ ثَدْيَيْهَا".
ترجمہ:
حضرت وائل بن حجر رضی اللہ عنہ بیان فرماتے ہیں کہ میں حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم کی خدمت میں حاضر ہوا (درمیان میں طویل عبارت ہے، اس میں ہے کہ) آں حضرت صلی اللہ علیہ و سلم نے مجھے ارشاد فرمایا: اے وائل! جب تم نماز پڑھو تو اپنے دونوں ہاتھ کانوں تک اٹھاؤ اور عورت اپنے دونوں ہاتھ اپنی چھاتی کے برابر اٹھائے
"حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ ، قَالَ : أَخْبَرَنَا شَيْخٌ لَنَا ، قَالَ : سَمِعْتُ عَطَاءً؛ سُئِلَ عَنِ الْمَرْأَةِ كَيْفَ تَرْفَعُ يَدَيْهَا فِي الصَّلاَةِ ؟ قَالَ :
حَذْوَ ثَدْيَيْهَا".
ترجمہ:
حضرت عطاء بن ابی رباح رحمہ اللہ سے سوال کیا گیا کہ عورت نماز میں ہاتھ کہاں تک اٹھائے؟فرمایا : اپنے سینے تک۔
"عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ بْنِ زَيْتُونَ ، قَالَ:
رَأَيْتُ أُمَّ الدَّرْدَاءِ تَرْفَعُ يَدَيْهَا حَذْوَ مَنْكِبَيْهَا حِينَ تَفْتَتِحُ الصَّلاَةَ".
ترجمہ:
عبد ربہ بن زیتون سے روایت ہے کہ میں نے حضرت ام درداء رضی اللہ عنہا کو دیکھا کہ نماز شروع کرتے ہوئے اپنے ہاتھوں کو کندھوں کے برابر اٹھاتیں۔
ان تین روایات سے عورت کے لیے ہاتھوں کو کندھے اور سینہ تک اٹھانے کا تذکرہ موجود ہے۔ لہٰذا عورت اپنے ہاتھ اس طرح اٹھائے گی کہ ہاتھوں کی انگلیاں کندھوں تک اور ہتھیلیاں سینہ کے برابر آجائیں۔
اس فرق کی عقلی وجہ یہ ہے کہ اس طرح ہاتھ اٹھانے میں زیادہ ستر پوشی ہوتی ہے، جو عورت کے حق میں عین مطلوب ہے۔
"المرأة ترفع يديها حذاء منکبيها، وهو الصحيح؛ لأنه أسترلها".)
ترجمہ:
تکبیر تحریمہ کے وقت عورت اپنے کندھوں کے برابر اپنے ہاتھ اٹھائے، یہ صحیح تر ہے؛ کیوں کہ اس میں اس کی زیادہ پردہ پوشی ہے
*ஒன்றாவது :*
பெண்கள் தக்பீர் தஹ்ரீமா வின் போது இரண்டு கைகளையும் புஜம் வரை உயர்த்துவது ஆனால் கைகள் மேலாடையிலிருந்து வெளியே தெரியக்கூடாது,
ஆண்கள் எப்பொழுது தொழ ஆரம்பிப்பார்களோ அவர்கள் தக்பீர் கட்டும் போது இரு கைகளையும் காதுவரை உயர்த்திக் கொள்ள வேண்டும் (ஆனால் கைகளால் காதுகளை தொட வேண்டிய அவசியமில்லை)
ஆனால் பெண்கள் தொழ ஆரம்பிக்கும்போது இரு கைகளையும் தோள் புஜம் வரை உயர்த்தி கட்டிக்கொள்ள வேண்டும் ,
மேலும் கைகளை ஷாலை விட்டும் வெளியே எடுக்காமல் இருக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("البدر المنير لابن الملقن:ج3ص463)
(("فتاوی شامی : 4/71)
(("فتح القدير لابن الہمام: ج1ص246)
(("مصنف ابن أبي شیبة: ج2ص421باب في المرأة إذا افتتحت الصلاة إلی أین ترفع یدیها؟)
(("المعجم الکبیر للطبرانی: ج9ص144رقم17497، )
(("مجمع الزوائد: ج9 ص624 رقم الحدیث1605، )
(("مصنف ابن أبي شیبة: ج1ص270باب في المرأة إذَا افْتَتَحَتِ الصَّلاَةَ ، إلَى أَيْنَ تَرْفَعُ يَدَيْهَا)
2- دوسرا فرق قیام میں ہاتھ باندھنے کی ہیئت میں ہے کہ مرد کے لیے ناف کے نیچے ہاتھ باندھا مستحب ہے،
اگرچہ فقہاء میں اس حوالے سے اختلاف بھی ہے، تاہم خواتین کے حوالہ سے تمام اہلِ علم کا اجماع ہے کہ
وہ قیام کے وقت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی اور اجماع مستقل دلیل شرعی ہے۔
"وَ الْمَرْاَة تَضَعُ [یَدَیْها]عَلٰی صَدْرِها بِالْاِتِّفَاقِ".
ترجمہ:
عورت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی،اس پر سب فقہاء کا اتفاق ہے۔
"وَ الْمَرْاَةُ تَضَعُ [یَدَیْها]عَلٰی صَدْرِها اِتِّفَاقًا؛ لِاَنَّ مَبْنٰی حَالِها عَلَی السَّتْرِ".
ترجمہ:
عورت اپنے ہاتھ سینہ پر رکھے گی،اس پر سب فقہاء کا اتفاق ہے، کیوں کہ عورت کی حالت کا دارو مدار پردے (ستر) پر ہے۔
"وَاَمَّا فِي حَقِّ النِّسَاءِ فَاتَّفَقُوْا عَلٰی أَنَّ السُّنَّةَ لَهُنَّ وَضْعُ الْیَدَیْنِ عَلَی الصَّدْرِ لِأَنَّهَا أَسْتَرُ لَهَا".
ترجمہ:
رہا عورتوں کے حق میں[ہاتھ باندھنے کا معاملہ] تو تمام فقہاء کا اس بات پر اتفاق ہے کہ ان کے لیے سنت سینہ پر ہاتھ باندھناہے؛ کیوں کہ اس میں پردہ زیادہ ہے۔
*இரண்டாவது :*
கட்டிய இரு கைகளையும் ஆண்கள் தொப்புளுக்கு கீழ் வைத்துக்கொள்ள வேண்டும் இதில் அறிஞர் பெருமக்களுக்கு மத்தியில் கருத்து வேறுபாடுகள் இருந்தாலும் தொப்புளுக்குக் கீழ் வைத்துக் கொள்வது விரும்பத்தக்க செயலாகும் ,
ஆனால் பெண்கள் இரு கைகளையும் நெஞ்சின் மீது வைத்துக் கொள்ளவேண்டும்
இதில் அறிஞர் பெருமக்களுக்கு மத்தியில் அபிப்பிராய பேதம் இல்லை,
இன்னும் பெண்களுக்கு வலது உள்ளங்கை இடது புறங்கையின் மீது
இருக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("مستخلص الحقائق شرح کنز الدقائق: ص153)
(("السعایة ج 2ص156)
(("فتح باب العنایة: ج1 ص243 سنن الصلاة)
(("فتاوی شامی : 2/172)
3- تیسرا فرق رکوع کی ہیئت میں ہے کہ مرد رکوع میں اپنے بازو اپنے پہلو سے جدا رکھیں گے جب کہ خواتین اپنے بازؤں کو پہلو سے جدا نہیں کریں گی۔
"عن عطاء قال: تجتمع المراة إذا ركعت ترفع يديها إلى بطنها وتجتمع ما استطاعت".
ترجمہ:
حضرت عطاء فرماتے ہیں کہ عورت سمٹ کر رکوع کرے گی، اپنے ہاتھوں کو اپنے پیٹ کی طرف ملائے گی، جتنا سمٹ سکتی ہو سمٹ جائے گی۔
فتاویٰ ہندیہ میں ہے:
"والمرأة تنحني في الرکوع يسيراً ولاتعتمد ولاتفرج أصابعها ولکن تضم يديها وتضع علي رکبتيها وضعاً وتنحني رکبتيها ولاتجافي عضدتيها".
ترجمہ:
عورت رکوع میں کسی قدر جھکے گی،گھٹنوں کو مضبوطی سے نہیں پکڑے گی،اپنی انگلیوں کو کشادہ نہیں کرے گی،
البتہ ہاتھوں کو ملا کر اپنے گھٹنوں پر جما کر رکھے گی، گھٹنوں کو قدرے ٹیڑھا کرے گی اور اپنے بازو جسم سے دور نہ رکھے گی۔
*மூன்றாவது :*
ஆண்களுக்கு ருகூஃ செய்யும் போது தனது கைகளை தனது வயிற்றை விட்டு தனியாக்கிக் கொள்வார்கள்
பெண்கள் அவ்வாறு செய்ய மாட்டார்கள்
மாறாக ருகூவில் இலேசாக குனிந்து இரு கைகளையும் முழங்கால்களின் மீது வைப்பது அதாவது கைகள் முட்டியை தொடும் அளவிற்கு இலேசாக குனிந்தால் போதுமானது,
முழங்கால்களை அழுத்தி பிடிக்க வேண்டிய அவசியமில்லை, இயன்ற அளவு உடலை சுருக்கி ருகூஃ செய்ய வேண்டும்
ஆதார நூல்கள் :👇
(("الفتاویٰ الهندیة: ج1ص74)
(("فتاوی شامی :4/71)
(("مصنف عبدالرزاق ج3ص50رقم5983)
4- چوتھا فرق سجدہ کرنے کی ہیئت میں ہے کہ مرد سجدے میں بازو کو پہلو سے جدا رکھیں گے
جب کہ خواتین مرد کی طرح کھل کر سجدہ نہیں کریں گی،
بلکہ اپنے پیٹ کو اپنی رانوں سے ملائیں گی، بازؤوں کو پہلو سے ملا کر رکھیں گی اور کہنیاں زمین پر بچھا دیں گی۔
"عَنْ يَزِيدَ بْنِ أَبِي حَبِيبٍ ، أَنّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَرَّ عَلَى امْرَأَتَيْنِ تُصَلِّيَانِ ،
فَقَالَ : إِذَا سَجَدْتُمَا فَضُمَّا بَعْضَ اللَّحْمِ إِلَى الأَرْضِ ، فَإِنَّ الْمَرْأَةَ لَيْسَتْ فِي ذَلِكَ كَالرَّجُلِ".
ترجمہ :
حضرت یزید بن ابی حبیب سے مروی ہے کہ آں حضرت صلی اللہ علیہ و سلم دو عورتوں کے پاس سے گزرے جو نماز پڑھ رہی تھیں،
آپ ﷺ نے فرمایا: جب تم سجدہ کرو تو اپنے جسم کا کچھ حصہ زمین سے ملالیا کرو؛ کیوں کہ عورت (کا حکم سجدہ کی حالت میں) مرد کی طرح نہیں ہے۔
"عَنْ عَبْدِاللّٰه بْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُوْلُ اللّٰه صلی الله علیه وسلم:
إِذَاجَلَسَتِ الْمَرْاَةُ فِي الصَّلاةِ وَضَعَتْ فَخِذَهَا عَلٰی فَخِذِهَا الْاُخْریٰ، فَإِذَا سَجَدَتْ أَلْصَقَتْ بَطْنَهَا فِي فَخِذِهَاکَأَسْتَرِ مَا یَکُوْنُ لَها، فَإِنَّ اللّٰهَ یَنْظُرُ إِلَیْها وَ یَقُوْلُ: یَامَلَائِکَتِيْ أُشْهِدُکُمْ أَنِّيْ قَدْغَفَرْتُ لَها".
ترجمہ:
حضرت عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہ سے روایت ہے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:
جب عورت نماز میں بیٹھے تو اپنی ایک ران دوسری ران پر رکھے اور جب سجدہ کرے تو اپنا پیٹ اپنی رانوں کے ساتھ ملا لے جو اس کے لیے زیادہ پردے کی حالت ہے۔ اللہ تعالیٰ اس کی طرف دیکھتے ہیں اور فرماتے ہیں:
اے میرے ملائکہ ! گواہ بن جاؤ میں نے اس عورت کو بخش دیا۔
"عَنْ أَبِيْ سَعِیْدٍالْخُدْرِيِّ رضي الله عنه صَاحِبِ رَسُوْلِ اللّٰه صلی الله علیه وسلم أَنَّه قَالَ: ... کَانَ یَأْمُرُالرِّجَالَ أَنْ یَّتَجَافُوْا فِيْ سُجُوْدِهِمْ وَ یَأْمُرُالنِّسَاءَ أَنْ یَّتَخَفَّضْنَ".
ترجمہ:
صحابی رسول صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ فرماتے ہیں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم مردوں کو حکم فرماتے تھے کہ سجدے میں (اپنی رانوں کو پیٹ سے) جدا رکھیں اور عورتوں کو حکم فرماتے تھے کہ خوب سمٹ کر (یعنی رانوں کو پیٹ سے ملا کر) سجدہ کریں۔
"عن الحسن وقتادة قالا: إذا سجدت المرأة؛ فإنها تنضم ما استطاعت ولاتتجافي لكي لاترفع عجيزتها".
ترجمہ:
حضرت حسن بصری اور حضرت قتادہ رحمہما اللہ فرماتے ہیں کہ جب عورت سجدہ کرے تو جہاں تک ہوسکے سکڑ جائے اور اپنی کہنیاں پیٹ سے جدا نہ کرے؛ تاکہ اس کی پشت اونچی نہ ہو۔
(مصنف عبدالرزاق ج 3ص49 باب تکبیرة المرأة بیدیها وقیام المرأة ورکوعها وسجودها)
"عَنْ مُجَاهِدٍ أَنَّهُ كَانَ يَكْرَهُ أَنْ يَضَعَ الرَّجُلُ بَطْنَهُ عَلَى فَخِذَيْهِ إِذَا سَجَدَ كَمَا تَصْنَعُ الْمَرْأَةُ".
ترجمہ:
حضرت مجاہد رحمہ ﷲ اس بات کو مکروہ جانتے تھے کہ مرد جب سجدہ کرے تو اپنے پیٹ کو رانوں پر رکھے، جیسا کہ عورت رکھتی ہے۔
"عن عطاء قال: ... إذا سجدت فلتضم يديها إليها، وتضم بطنها وصدرها إلى فخذيها، وتجتمع ما استطاعت".
ترجمہ:
حضرت عطاء فرماتے ہیں کہ عورت جب سجدہ کرے تو اپنے بازو اپنے جسم کے ساتھ ملا لے، اپنا پیٹ اور سینہ اپنی رانوں سے ملا لے اور جتنا ہو سکے خوب سمٹ کر سجدہ کرے۔
*நான்காவது :*
ஸஜ்தா செய்யும் போது ஆண்கள் குடங்கைகளை விலாவை விட்டு விலக்கி வைக்க வேண்டும் ,
வயிற்றை தொடையை விட்டும் விலக்கி வைக்க வேண்டும் ,
முழங்கைகள் பூமியில் படாமல் வைக்க வேண்டும்,
ஸஜ்தாவில் கால்களின் விரல்கள் பூமியில் இருப்பதுடன் கிப்லாவை நோக்கியவாறு மடக்கி வைக்க வேண்டும்,
ஆனால் பெண்களுக்கு அவ்வாறு அல்ல ,
மாறாக ஸஜ்தாவில் வயிற்றை தொடையுடன் சேர்த்து வைக்க வேண்டும்,
குடங் கைகளை விலாவோடு சேர்த்து வைக்க வேண்டும்,
முழங்கைகளை பூமியின் மீது வைக்க வேண்டும் .
ஸஜ்தாவில் கால்களின் விரல்களை நட்டு வைக்காமல் படுக்க வைத்து
வலது பக்கமாக வெளியாக்க வேண்டும் மேலும் நன்றாக உடலை சுருக்கி அமுக்கி சஜ்தா செய்ய வேண்டும்
அதாவது வயிறு இரண்டு தொடையிலும் , குடங் கைகள் இரண்டு விலாபுரத்திலும் சேர்ந்து இருக்கும் வண்ணமாக இரண்டு மணிக்கட்டுகளை தரையில் வைத்து ஸஜ்தா செய்ய வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("السنن الکبریٰ للبیهقي: ج 2ص222.223 باب ما یستحب للمرأة... الخ)
(("الکامل لابن عدي ج 2ص501، رقم الترجمة 399 ،)
(("جامع الأحادیث للسیوطي ج 3ص43 رقم الحدیث 1759)
(("مراسیل أبي داؤد: ص103 باب مِنَ الصَّلاةِ، )
(("مصنف عبدالرزاق ج3ص50رقم5983)
(("مصنف ابن أبي شیبة: رقم الحديث 2704)
(("فتاوی شامی : (4/63)
5-پانچواں فرق سجدے سے اٹھ کر بیٹھنے کی ہیئت میں ہے کہ عورت اپنے دونوں پاؤں دائیں جانب نکال کر سرین کے بل اس طرح بیٹھے کہ دائیں ران بائیں ران کے ساتھ ملا دے۔
"عَنْ عَبْدِاللّٰه بْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُوْلُ اللّٰه صلی الله علیه وسلم:
إِذَاجَلَسَتِ الْمَرْأَةُ فِي الصَّلاةِ وَضَعَتْ فَخِذَهَا عَلٰی فَخِذِهَا الْاُخْریٰ، فَإِذَا سَجَدَتْ أَلْصَقَتْ بَطْنَهَا فِي فَخِذِهَاکَأَسْتَرِمَا یَکُوْنُ لَهَا فَإِنَّ اللّٰهَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا وَ یَقُوْلُ: یَا مَلَائِکَتِيْ أُشْهِدُکُمْ أَنِّيْ قَدْغَفَرْتُ لَهَا".
ترجمہ: حضرت عبد اللہ بن عمر رضی اللہ عنہ سے روایت ہے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: جب عورت نماز میں بیٹھے تو اپنی ایک ران دوسری ران پر رکھے اور جب سجدہ کرے تو اپنا پیٹ اپنی رانوں کے ساتھ ملا لے جو اس کے لیے زیادہ پردے کی حالت ہے۔ اللہ تعالیٰ اس کی طرف دیکھتے ہیں اور فرماتے ہیں:اے میرے ملائکہ ! گواہ بن جاؤ میں نے اس عورت کو بخش دیا۔
"عَنْ أَبِيْ سَعِیْدٍ الْخُدْرِيِّ رضي الله عنه صَاحِبِ رَسُوْلِ اللّٰه صلی الله علیه وسلم أَنَّه قَالَ: ... وَکَانَ یَأْمُرُالرِّجَالَ أَنْ یَّفْرِشُوْا الْیُسْریٰ وَیَنْصَبُوْا الْیُمْنٰی فِي التَّشَهُّدِ وَ یَأْمُرُالنِّسَاءَ أَنْ یَّتَرَبَّعْنَ".
ترجمہ: صحابی رسول صلی اللہ علیہ وسلم حضرت ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ فرماتے ہیں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم مردوں کو حکم فرماتے تھے کہ تشہد میں بایاں پاؤں بچھا کر اس پر بیٹھیں اور دایاں پاؤں کھڑا رکھیں اور عورتوں کو حکم فرماتے تھے کہ چہار زانو بیٹھیں۔
"عَنْ نَافِعٍ ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، أَنَّهُ سُئِلَ: كَيْفَ كُنَّ النِّسَاءُ يُصَلِّينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ؟ كُنَّ يَتَرَبَّعْنَ ، ثُمَّ أُمِرْنَ أَنْ يَحْتَفِزْنَ".
ترجمہ: حضرت ابن عمر رضی اللہ عنہما سے سوال کیا گیا کہ حضور صلی اللہ علیہ وسلم کے زمانہ میں عورتیں نماز کس طرح ادا کرتی تھیں؟ انہوں نے فرمایا: پہلے توچہار زانوں ہو بیٹھتی تھیں، پھر ان کو حکم دیا گیا کہ دونوں پاؤں ایک طرف نکال کر سرین کے بل بیٹھیں۔
"عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رضي الله عنه اَنَّه سُئِلَ عَنْ صَلاة الْمَرْأةِ فَقَالَ: تَجْتَمِعُ وَتَحْتَفِزُ".
ترجمہ: حضرت ابن عباس رضی اللہ عنہ سے عورت کی نماز سے متعلق سوال کیا گیا تو آپ رضی اللہ عنہ نے فرمایا: خوب سمٹ کر نماز پڑھے اور بیٹھنے کی حالت میں سرین کے بل بیٹھے
*ஐந்தாவது *
ஸஜ்தா விலிருந்து எழுந்து கஃதாவில் அமரும் போது ஆண்கள் வலது பாதத்தை நட்டு வைத்து இடது காலை விரித்து அதன் மீது உட்கார வேண்டும் மேலும் கால்களின் விரல்களை கிப்லா பக்கமாக வைத்திருக்க வேண்டும் ,
ஆனால் பெண்கள் இருப்பில் இரண்டு கால்களையும் வலதுபுறமாக வெளியாக்கி பித்தட்டின் மீது உட்காரவேண்டும் .
மேலும் இரண்டு கைகளையும் தொடையின் மீது வைத்து கை விரல்களை நன்றாக இணைத்து வைக்க வேண்டும்
ஆதார நூற்கள் :👇
(("الکامل لابن عدي ج 2ص501، رقم الترجمة 399 ،)
(("السنن الکبری للبیهقي ج2 ص223 باب ما یستحب للمرأة ... الخ،)
(("جامع الأحادیث للسیوطي ج 3ص43 رقم الحدیث 1759)
(("مصنف ابن أبي شیبة ج 2ص505، المرأة کیف تکون في سجودها، رقم الحدیث2794)
(("جامع المسانید از محمد بن محمود خوارزمی ج1ص400،)
(("مسند أبي حنیفة روایة الحصكفي: رقم الحديث 114)
(("التبویب الموضوعي للأحادیث ص2639 )
(("فتاوی شامی :4/71)
ஹனஃபி மத்ஹபை தவிர்த்து மற்ற மத்ஹபுகளில் ஆண்களைப் போன்றே பெண்களுடைய தொழும் முறைகள் இருந்தாலும் சின்னசின்ன வித்தியாசங்கள் உண்டு,
அதேசமயம் பெண்கள் தன்னை திரையிட்டுக் கொண்டு பர்தாவில் முழு கவனம் செலுத்தி தொழ வேண்டும் என்பதில் நான்கு அறிஞர் பெருமக்களும் ஒன்று படுகிறார்கள்
நான்கு மத்ஹப் ஆய்வின் பிரகாரமும் ஆண் மற்றும் பெண்களுடைய சுன்னத்தான தொழும் முறைகளை விளக்கமாக அறிந்து கொள்ள பார்வையிடவும் :
(("بہشتی زیور ، دوسرا حصہ /۱۶ ، مکتبہ اختری سہارن پور)
(("إعلاالسنن: ۲/۱۹۳، اشرفیہ)
(("مجمع الزوائد: ۲/۱۰۳، دارالفکر، باب رفع الیدین في الصلاة )
(("البَحر الرَّائق لابن نُجَیم الحنفي : ١/٤٣) اور البحر الرائق (1/ 320)
(("شيخ نظام الدين وجماعة علماء هند، عالمگيری، 1 : 75) اور الفتاویٰ الہندیۃ: ج1 ص80)
(("شرح مسند أبي حنيفة (ص: 191)
(("الجامع الأزهر (1/ 39)
(("عمدة الرعاية (1/ 134)
(("البدر المنير (3/ 463)
(("الفتاوى السعدية (1/ 71 – 72)
(("حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح (ص: 209، 215، 217)
(("شرح الوقاية (1/ 134)
(("فتح القدير لابن الہمام: ج1ص246)
(("کتاب الآثار بروایۃ محمد: ج1 ص321]
(("مستخلص الحقائق شرح کنز الدقائق: ص153)
(("فتح باب العنایۃ: ج1 ص243 سنن الصلوۃ)
(("السعایۃ ج 2ص156)
(("نصب العمود فی مسئلۃ تجافی المراءۃ فی الرکوع والسجود والقعود ص52)
(("الہدايۃ فی فقہ الحنفی:ج1ص50)
(("بدائع الصنائع: ج1 ص210)
(("شامی، ردالمختار، 1 : 506)
(("التيسير الشرح الجامع الصغير للمناوي:ج2 ص195،)
(("جامع الاحاديث للسیوطی: ج13 ص497- رقم الحديث13628)
(("عمد ۃ القاری: ج4 ص389 باب وضع الیمنیٰ علی الیسریٰ فی الصلاۃ]
(("فتح الباري (2/ 259)
(("فتاوی قاضي خان (1/ 85)
(("نيل الأوطار شرح منتقى الأخبار (2/ 73)
(("التمهيد (1/ 8)
(("ميزان الاعتدال (2/ 113)
(("التهذيب (11/ 318)
(("التلخيص الحبير (1/ 242)
(("تہذیب التہذیب: ج7 ص715)
(("عون المعبود _1 ج/ص263)
(("المغني (2/328)
(("الشرح الممتع_ 3 / 303 – 304)
(("المجموع (3/429)
(("مجموع فتاوى ومقالات الشيخ ابن باز: 11/79- 81)
*والله اعلم بالصواب
